‘Gezinshereniging heeft enorme impact op de gezondheid en integratie van statushouders’

Gezinsleden naar Nederland laten komen betekent voor statushouders vaak een langdurig, slopend en onzeker proces.Pharos verzamelt kennis en ervaringen om deze statushouders en hun gezinsherenigers zo goed mogelijk te begeleiden. Onderzoeker bij Pharos Expertisecentrum Gezondheidsverschillen Elize Smal: ‘Even snel een gesprek voeren werkt voor statushouders niet.’

Neem de Eritreeër Habtom die als alleenstaande minderjarige vluchteling (amv-er) een aanvraag voor gezinshereniging deed voor zijn familie. Habtom wordt beschreven in het tijdschrift De Groene Amsterdammer van 14 september 2022. Zes jaar na zijn vlucht en ruim twee jaar na zijn aanvraag voor gezinshereniging verwelkomt hij eindelijk zijn vader, broertjes en zusjes op Schiphol. Het wachten op hen was voor Habtom en zijn familie zenuwslopend.

Ze hadden te maken met gedoe over documenten omdat die in Nederland en Eritrea niet met elkaar corresponderen, met ellenlange procedures, lockdowns, een niet goed werkend internet in Eritrea, deadlines en uitgestelde deadlines in Nederland, afwijzingen van de IND, het indienen van nieuwe aanvragen, DNA-onderzoeken, crowdfunding door welwillende Nederlanders om de mensensmokkelaars te kunnen betalen, een reis vanuit Eritrea via het oorlogsgebied Tigray om in Soedan een Nederlandse ambassade te kunnen bereiken en een overval, een schietincident en een week in de cel in Soedan.

Hoge druk van familie

Habtom maakte zich niet alleen enorme zorgen om zijn familie en of het hen lukte daadwerkelijk naar Nederland te komen, hij stond ook onder hoge druk van familieleden. Waarom de hele procedure zo lang duurde begrepen zij niet. En toen de familie eindelijk aankwam in Nederland, was zijn moeder er niet bij. Zij zit nog in een vluchtelingenkamp in Soedan. Haar machtiging voor een voorlopig verblijf in Nederland is door samenloop van omstandigheden verlopen.

Complex proces

Statushouders met een voorlopige verblijfsvergunning hebben recht op gezinshereniging. Zij kunnen hun partner en eventuele kinderen laten nareizen. Amv’s kunnen een aanvraag indienen voor hun ouders en minderjarige broers en zussen. Maar vaak is dit, net als bij Habtom, een complex proces.

Cijfers asielaanvragen en gezinshereniging

In de eerste zes maanden van 2022 waren er volgens cijfers van het CBS 16175 eerste asielaanvragen. Er kwamen 7310 gezinsherenigers of nareizigers naar Nederland. Er zijn geen cijfers over hun begeleiding. Pharos verzamelt wel kennis en ervaringen over vluchtelingen en gezinsherenigers. Hiermee wil ze problemen met inburgeren vroegtijdig signaleren, aanpakken en voorkomen.

Volgens Elize Smal, die meeschreef aan het rapport Welzijn en gezondheid van gezinsherenigers, heeft gezinshereniging een enorme impact op de gezondheid en integratie van statushouders in Nederland. ‘Als gezinshereniging lang op zich laat wachten, verliezen ze vaak de moed. Ze krijgen psychische klachten, worden somberder of zelfs suïcidaal.’ Tegelijkertijd kan gezinshereniging ook met problemen gepaard gaan doordat families zolang van elkaar gescheiden zijn geweest dat ze een nieuwe balans moeten vinden in de gezinsdynamiek. Bovendien kunnen aanvragen worden afgewezen.

Wat kunnen sociaal werkers doen om vluchtelingen en hun gezinsherenigers goed te begeleiden?

Smal: ‘Veel professionals zijn zoekende in wat ze voor hen kunnen betekenen. Hoe geven ze hoop als de aanvraag tot gezinshereniging lang op zich laat wachten? Een goede gespreksvoering is belangrijk. Blijf benadrukken dat zo’n procedure heel lang kan duren. Stimuleer ze bijvoorbeeld een goede opvang te regelen voor als hun familie straks naar Nederland komt.

Vaak loopt de begeleiding van statushouders en gezinsherenigers spaak vanwege cultuurverschillen, taalproblemen en onbekendheid met de problematiek. Bovendien weten sociaal werkers vaak niet welke klantmanager vanuit de gemeente de inburgering regelt, hoe dat verloopt en wat VluchtelingenWerk doet.

Vaak hebben klantmanagers op hun beurt geen goede kennis van de sociale kaart en weten ze niet welke hulpverleners ze kunnen inzetten. Ga met hen in overleg, maak duidelijk wat je te bieden hebt en bespreek eventueel casuïstiek met ze. Als je niet zo bekend bent met vluchtelingenproblematiek, wilt weten wat er speelt, wat je rol is, wat je kunt doen en hoe je kunt omgaan met cultuurverschillen, zorg dan dat je je deskundigheid opkrikt. Daar zijn diverse cursussen voor.’

Wordt er geen gebruik gemaakt van tolken?

‘Organisaties moeten tolken zelf betalen. Dus worden ze vaak uitsluitend ingezet bij heel formele gesprekken. Soms huren professionals een telefonische tolk in, maar vaak moeten vluchtelingen zelf iemand meenemen. De vertaling loopt dan vaak niet goed. Zeker bij psychische problemen waardoor deze klachten kunnen verergeren. Bovendien worden kinderen hiermee vaak belast.’

Is het werken met vluchtelingen en gezinsherenigers heel specialistisch?

‘Veel vluchtelingen zijn onbekend met Nederlandse organisaties. Ze zijn vaak niet gewend hulp te vragen, zeker niet bij psychische klachten. De cultuur binnen veel zorg- en welzijnsorganisaties sluit ook niet altijd aan bij vluchtelingen waardoor zij zich niet op hun gemak voelen. Ik adviseer sociaal werkers zich in te leven in de context waarin vluchtelingen zitten en zich te verdiepen in hun verleden. Leer cultuursensitieve gesprekken voeren en maak gebruik van sleutelpersonen die als gezondheidsvoorlichter kunnen optreden. Blijf in contact met vluchtelingen. Het kost tijd een band met ze op te bouwen en hun vertrouwen te winnen. Ook al heb je die tijd vaak niet. Even snel een gesprek voeren, werkt voor hen vaak niet.’

Zijn er methodieken gericht op vluchtelingen?

‘Zeker. Op hoe ze kunnen omgaan met stress en hoe ze zich beter kunnen voelen tijdens het wachten op gezinshereniging. Maar ook methodieken gericht op het versterken van de mentale veerkracht, wat vooral belangrijk is voor een goede inburgering. Laat bij voorkeur cursussen uitvoeren door cultuursensitieve trainers of trainers uit hun eigen cultuur die hun taal spreken. Voorlichting in groepsverband is sowieso laagdrempeliger voor vluchtelingen dan individuele hulp. Bovendien ontmoeten ze dan mensen die in eenzelfde positie zitten.

Soms zijn sociaal werkers aarzelend of ze de juiste vragen stellen bij een startgesprek over psychisch klachten vanwege een mogelijk oorlogsverleden. In dat geval kun je gebruik maken van de tien Protect-vragen voor vroegsignalering speciaal voor vluchtelingen.

Wat kunnen sociaal werkers betekenen als een aanvraag voor gezinshereniging wordt afgewezen?

‘De toekomst van statushouders stort dan vaak in. Laat ze na de rouw en de eerste pijn weer nadenken over hun toekomst hier en wat het betekent voor hun familie daar. Denk met hen mee. Hoe willen zij verder en wat gaan zij doen? Vooral voor jongeren is dat erg belangrijk.’

Tips bij begeleiding van vluchtelingen

1. Zorg dat je vaardig genoeg bent om cultuursensitieve gesprekken te voeren
2. Zorg dat je psychische problemen kunt signaleren en weet wat je dan kunt doen
3. Zoek naar een aanbod rondom sociale en mentale veerkracht en psycho-educatie
4. Zoek naar sleutelpersonen en zelforganisaties die een rol kunnen spelen in de begeleiding en spar met hen over cultuursensitieve onderwerpen. Bijvoorbeeld: wat doe je als iemand niet wilt praten terwijl je ziet dat het niet goed met hem gaat.
5. Zoek samenwerking met andere organisaties die een rol in de begeleiding spelen zoals klantmanagers en maatschappelijke begeleiders. Weet wie ze zijn en wat ze doen.
6. Zorg na gezinshereniging dat ook het hele gezin goed begeleid wordt en dat de begeleiders deskundig zijn in vluchtelingenproblematiek.
7. Je hoeft iemand niet alleen te helpen. Schakel collega’s en netwerkpartners in en betrek de gemeente erbij. Zij zijn verantwoordelijk voor een goed aanbod voor inburgering van vluchtelingen.

Dit artikel verscheen op 10 oktober 2022 op zorgwelzijn.nl